Συμφραζόμενα

Πλαίσιο

Με λένε Μιχάλη Σίββα και το ιστολόγιο παρουσιάζει ηχογραφήσεις μου με την οικογένεια και το σόι μας, όλοι με καταγωγή από το βλαχοχώρι Μεγάλα Λιβάδια Πάικου. Οι αφηγήσεις έχουν ως πλαίσιο τους τόπους όπου οι συνομιλητές γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, και δημιούργησαν: Μεγάλα Λιβάδια Πάικου (Livădzi̯/Călivi di Paicu), Δρυμός (Drimila/Δrimila/Dramila), Νέα Ευκαρπία (Limbeti̯), Θεσσαλονίκη (Sărună). Μπορείτε να δείτε το γενεαλογικό μου δέντρο, χρήσιμους συνδέσμους, και πληροφορίες για το σύστημα γραφής λίγο παρακάτω.

Ο σκοπός της ιστοσελίδας είναι να καταγραφεί και να διατηρηθεί η Βλάχικη γλώσσα των ανθρώπων της οικογένειας μας μέσα από τις δικές τους ιδιαίτερες φωνές, ιστορίες και αναμνήσεις, με τη δημιουργία μιας μικρής ηχητικής βιβλιοθήκης, ενός ηλεκτρονικού αρχείου.

Το ιστολόγιο αυτό δημιουργήθηκε τον Οκτώβριο του 2021. Ωστόσο, η ενασχόληση μου με τη βλάχικη γλώσσα της οικογένειας μας ξεκίνησε από τις αρχές της χιλιετίας. Κάποιες από τις ηχογραφήσεις που παρουσιάζονται εδώ είχαν κοινοποιηθεί και στην παλιότερη ιστοσελίδα μου για τη Βλάχικη γλώσσα, η οποία ήταν ενεργή από το 2005 και για μερικά χρόνια (μπορείτε να την βρείτε αρχειοθετημένη εδώ, καθώς και να διαβάσετε σχόλιο από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας). Αυτές οι παλιότερες ηχογραφήσεις μου επαναδημοσιεύονται εδώ μαζί με πιο πρόσφατες.

Ελπίζω οι ηχογραφήσεις να φανούν χρήσιμες και στην ευρύτερη βλάχικη κοινότητα, ακόμα και αν υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις στη γλώσσα, και να βοηθήσουν στην εκμάθηση της γλώσσας από όποια-όποιον ενδιαφέρεται στην Ελλάδα, ανεξαρτήτως καταγωγής. Βοηθούν εμένα, και ήταν και αυτός ένας από τους λόγους του εγχειρήματος.

Τα πνευματικά δικαιώματα του περιεχομένου του ιστολογίου (ηχογραφήσεις, κείμενα, και φωτογραφίες) ανήκουν σε μένα, δημιουργό και επιμελητή της ιστοσελίδας, με εξαίρεση ορισμένες φωτογραφίες όπου δίδεται και η πηγή. Απαγορεύεται αυστηρά η χρήση και επαναδημοσίευση του περιεχομένου από άλλους για εμπορικούς σκοπούς (π.χ. ως εκπαιδευτικό υλικό προς πώληση, ή σε μαθήματα επί πληρωμή, ή άλλες συναφείς εμπορικές χρήσεις). Αναδημοσίευση ή χρησιμοποίηση περιεχομένου για οποιονδήποτε άλλο (μή εμπορικό) σκοπό οφείλει να γίνεται με αναφορά στην πηγή και με πρότερη επικοινωνία μαζί μου.

Πνευματικά δικαιώματα © 2005-τρέχον έτος, Μιχαήλ Σίββας

Γενεαλογικό δέντρο:

Σύνδεσμοι για τα Μεγάλα Λιβάδια

Στην  ιστοσελίδα με το ερευνητικό υλικό του Αστερίου Κουκούδη για την ιστορία των Βλάχων υπάρχει ένα σύντομο ιστορικό των Μεγάλων Λιβαδίων, τόπο καταγωγής του. Επίσης, ο Αστέριος Κουκούδης έχει συγγράψει το βιβλίο Τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου (Σύλλογος Μεγαλολιβαδιωτών Πάικου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: 2000)

Το Λεξικό Αρωμανικής (Βλαχικής) Γλώσσας των Βλαχόφωνων Ελλήνων των Μεγάλων Λιβαδίων Πάικου Κιλκίς (πράσινο εξώφυλλο), μετά από επιτόπια έρευνα της θείας μου Κούλα Λέντζιου-Τρίκου (Θεσσαλονίκη: 2014), είναι μερικώς διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και ανανεώνεται συνεχώς. Στο πλαίσιο ‘αναζήτηση’ πληκτρολογείτε λέξεις στα Βλάχικα με ελληνικούς χαρακτήρες (π.χ. ‘κάσα‘ για ‘σπίτι’) και βρίσκετε τις πληροφορίες για τα αντίστοιχα λήμματα. Η ίδια έχει συγγράψει το Μεγάλα Λιβάδια Πάικου – Βλάχικα Τραγούδια και Ποιήματα (Θεσσαλονίκη: 2011) καθώς και άλλα βιβλία με θέμα τα Μεγάλα Λιβάδια.

Γλώσσα

Πέρα από τους φυσικούς ομιλητές-συγγενείς μου τους οποίους ηχογραφώ και ρωτώ, τίτλοι ειδικών που μου έχουν φανεί ιδιαίτερα χρήσιμοι κατά την απομαγνητοφώνηση των ηχογραφήσεων μου είναι η Γραμματική της Κοινής Κουτσοβλαχικής των Κατσάνη & Ντίνα (Θεσσαλονίκη: 1990), η εργασία του Αντώνη Μιχ. Κολτσίδα Κουτσόβλαχοι Οι Βλαχόφωνοι Έλληνες (Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη: 1993) και, εκτός συνόρων, το ηλεκτρονικό λεξικό που συμπεριλαμβάνει την εργασία των Papahagi, Cunia, και Bara καθώς και τα επιμέρους αυτοτελή λεξικά.

Γραφή

Χρησιμοποιώ μια πρόταση (κατα)γραφής με μεικτά στοιχεία: κατά βάση το λατινικό αλφάβητο σε συνδυασμό με συγκεκριμένα γραφήματα από το ελληνικό αλφάβητο. Υπάρχουν στοιχεία από το σύστημα καταγραφής των Κατσάνη και Ντίνα (1990), την πρόταση γραφής των Μπέη και Δασούλα (2017), και κάποιες προσωπικές επιλογές με βάση το ένστικτο μου και την αντίληψη μου για το τί είναι χρήσιμο και πρακτικό. Οι προτάσεις των προαναφερθέντων είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα της Επιστημονικής Εταιρίας Μελέτης του Πολιτισμού των Βλάχων.

Αρχικά χρησιμοποίησα και παράλληλο σύστημα γραφής, με βάση το ελληνικό αλφάβητο, π.χ. εδώ και εδώ. Διέκοψα το εγχείρημα για πρακτικούς λόγους.

Αστοχίες στην απομαγνητοφώνηση, τη γραφή, και το όλο σκεπτικό βαραίνουν εμένα μιας και πρόκειται για προσωπικό εγχείρημα χωρίς στήριξη από τρίτους. Επίσης, δεν θεωρώ τον εαυτό μου ειδικό, παρότι έχω σχετικές σπουδές. Οι υπάρχουσες ηχογραφήσεις, ωστόσο, επιμελούνται συχνά με προσθέσεις και διορθώσεις τυχόν λαθών στα κείμενα. Ακολουθούν περισσότερες πληροφορίες για το σύστημα γραφής της Βλάχικης στην παρούσα ιστοσελίδα.

Φωνήεντα

Στα Βλάχικα υπάρχουν οι πέντε ήχοι φωνηέντων που υπάρχουν και στην κοινή νεοελληνική, συν δύο επιπλέον. Οι πέντε παρόμοιοι ήχοι με την κοινή νεοελληνική γλώσσα αποδίδονται εδώ γραπτά στα Βλάχικα ως εξής:

Ήχος (φώνημα) /a/  –  Γράμμα (γράφημα): a (Ελληνικά α)

Ήχος (φώνημα) /e/  –  Γράμμα (γράφημα): e  (Ελληνικά ε/αι)

Ήχος (φώνημα) /i/  –   Γράμμα (γράφημα):  i  (Ελληνικά ι/η/υ/ει/οι/υι)

Ήχος (φώνημα) /o/  –  Γράμμα (γράφημα):  o (Ελληνικά ο/ω)

Ήχος (φώνημα) /u/  –  Γράμμα (γράφημα):  u (Ελληνικά ου)

Τα φωνήεντα αυτά, όταν αποδίδονται με ένα καπελάκι από κάτω είναι ημίφωνα, δηλαδή σύντομα. Π.χ. το i̯ σημαίνει σύντομο i, και το u̯ είναι ένα σύντομο u.

Οι δύο επιπλέον ήχοι φωνηέντων στα Βλάχικα που δεν υπάρχουν στην κοινή νεοελληνική είναι:

1. Ο ήχος /ɨ/, ο οποίος είναι ένα κλειστό φωνήεν, κεντρικό, μικρού ανοίγματος.

Είναι κοντά στον ήχο της τουρκικής γλώσσας που αποδίδεται με το γράμμα ı, π.χ. στις λέξεις kız (κορίτσι), kızım (κορίτσι μου), bakıyorum (κοιτάζω).

Στα Βλάχικα, αποδίδεται στην ιστοσελίδα με το γράμμα î

Παραδείγματα: cîne (σκύλος), mîcu̯ (τρώω), Armînu̯ (Βλάχος), cînticu̯ (τραγούδι)

Ηχητικό παράδειγμα: I̯o escu Armînu̯ (Εγώ είμαι Βλάχος)

Αντίστοιχα με τα άλλα φωνήεντα, το î̯ είναι ημίφωνο, δηλαδή ένα σύντομο î.

2. Ο ήχος /ə/, ένα κεντρικό φωνήεν μέσου ανοίγματος (αναφέρεται στη γλωσσολογία και ως schwa).

Παράγεται όταν το στόμα βρίσκεται στη ‘φυσική’ του θέση, σαν να ξεκουράζεται. Είναι κοντά στο πιο κοινό φωνήεν της αγγλικής γλώσσας, μιας και πολλά άτονα φωνήεντα στην αγγλική προσεγγίζουν και αυτά τον ήχο schwa. Στις ακόλουθες αγγλικές λέξεις π.χ. το φωνήεν που σημειώνεται με έντονη γραφή αναπαριστά τον ήχο schwa: about, pencil, police, nation.

Στα Βλάχικα, αποδίδεται στην ιστοσελίδα με το γράμμα ă

Παραδείγματα: cătse (γιατί/επειδή), hoară (χωριό), casă (σπίτι), zburăscu (μιλώ – εδώ το ă είναι τονισμένο, δηλαδή φέρει τον τόνο της λέξης).

Ηχητικό παράδειγμα: Sărună (Θεσσαλονίκη)

Σημείωση για τα ημίφωνα

Προσπαθώ να τα αναπαριστώ πάντα στο τέλος των λέξεων, π.χ. focu̯ (=φωτιά), avemu̯ (=έχουμε), sotsi̯ (=φίλοι), tutsî̯ (=όλοι), αν και κάποια μου διαφεύγουν. Στη μέση και την αρχή των λέξεων, κάποιες φορές τα αναπαριστώ, κάποιες όχι, π.χ. iarnă (=χειμώνας) είναι κανονικά i̯arnă, και io (=εγώ) είναι κανονικά i̯o. Με τις διαθέσιμες ηχογραφήσεις, το αυτί μπορεί να εξοικιωθεί με αυτούς τους διφθόγγους. Παρομοίως, ο δίφθογγος /ea/ είναι /ḙa/ δηλαδή με πολύ σύντομο /e/, π.χ. κανονικά vḙară (=καλοκαίρι) αλλά το γράφω veară (άλλοι το γράφουν viară), sḙară (=βράδυ) το γράφω seară (αλλού siară), avḙa (=είχα) το γράφω avea (αλλού avia), si dutsḙa (=πήγαινε) το γράφω si dutsea (αλλού si dutsia) κτλ. Παρομοίως το aproapia (=κοντά), ακούγεται apro̯apia.

Σύμφωνα (προστίθονται σταδιακά)

Χρησιμοποιείται κατά βάση το λατινικό αλφάβητο, με την προσθήκη τριών γραφημάτων (γραμμάτων) από το ελληνικό αλφάβητο:

Το γράμμα θ για τον ήχο /θ/ Παράδειγμα: θimisescu (θυμάμαι), caθe (κάθε)

Το γράμμα δ για τον ήχο /ð/ Παράδειγμα: pitaluδi (πεταλούδες)

Το γράμμα γ για τον ήχο /ɣ/ Παράδειγμα: oδiγo (οδηγός).

Δεν έχω κατασταλλάξει σε συγκεκριμένο γράμμα για τον ουρανωμένο ήχο /j/ με αποτελεσμα να υπάρχει ασυνέπεια στα κείμενα της ιστοσελίδας (έχω χρησιμοποιήσει τα γ, γi, και y – π.χ. Daγian, Γinaru̯, liyenă). Οι ειδικοί Κατσάνης και Ντίνας (1990) χρησιμοποιούν το γ’ και οι Μπέης και Δασούλας (2017) το y.

Το γράμμα c αναπαριστά τον ήχο /k/, π.χ. cîne (σκύλος), aclo (εκεί) cu (με), carne (κρέας). Στα Ελληνικά, ο ίδιος ήχος /k/ αναπαρίσταται με το γράμμα κ και συναντάται πριν τα φωνήεντα /a/, /o/ και /u/ (π.χ. καλός, κούραση, κόσμημα).

Το γράμμα k αναπαριστά τον ουρανωμένο ήχο /c/, π.χ. Niculaki, kelki. Στα Ελληνικά, ο ίδιος ουρανωμένος ήχος /c/ αναπαρίσταται με το γράμμα κ και συναντάται πριν τα φωνήεντα /e/ και /i/ (π.χ. καιρός, σκιά, σκεύος, κουκιά). ‘Οσο για τους ειδικούς, για τον ίδιο ήχο στα Βλάχικα, οι Κατσάνης και Ντίνας (1990) χρησιμοποιούν το k ́ και οι Μπέης και Δασούλας (2017) το ch. Από ένστικτο και για απλότητα/πρακτικούς λόγους στην ιστοσελίδα χρησιμοποιείται το k.

Παρακάτω θα γίνει αναφορά σε μερικά ακόμα σύμφωνα, ειδικά σε αυτά με διακριτικά σημεία.

Το γράφημα ń αναπαριστά τον ουρανωμένο ήχο /ɲ/, π.χ. cîńi (σκυλιά), durńa (κοιμόταν), ńică (μικρή). Στα Ελληνικά, ο ίδιος ουρανωμένος ήχος /ɲ/ συναντάται επίσης (π.χ. νιότη, χρονιά, νιαουρίζω). Στα Ιταλικά συχνά αναπαρίσταται με το gn, π.χ. agnello = αρνί (στα Βλάχικα ńelu̯ = αρνί), bagno = μπάνιο.

Το γράφημα ĺ αναπαριστά τον ουρανωμένο ήχο /ʎ/, π.χ. părintsiĺi (οι γονείς), peştsîĺi (τα ψάρια), ĺau̯ (παίρνω). Στα Ελληνικά, ο ίδιος ουρανωμένος ήχος /ʎ/ συναντάται επίσης (π.χ. ήλιος, λιανά). Στα Ιταλικά συχνά αναπαρίσταται με το gl (figlio = γιός).

Το γράφημα ş αναπαριστά τον ήχο /ʃ/, δηλαδή ένα παχύ s. Είναι κοντά στον αντίστοιχο ήχο της αγγλικής (π.χ. shop, nation, machine), της ιταλικής (π.χ. sciopero = απεργία), και της τουρκικής (π.χ. aşk = αγάπη). Παραδείγματα στα Βλάχικα από την ιστοσελίδα: Armîneşti (Βλάχικα), ştiu (ξέρω/γνωρίζω), şi (και), aşi = έτσι, peştsî = ψάρια, maşi̯ = μόνο. (Κάποιοι ειδικοί χρησιμοποιούν/προτείνουν το γράφημα š για τον ίδιο ήχο, π.χ. Κατσάνης και Ντίνας, 1990. Άλλοι, π.χ. οι Μπέης και Δροσούλας, 2017, προτείνουν το ş).

Ηχητικό παράδειγμα: maşi̯ Armîneşti (= μόνο Βλάχικα)