Συμφραζόμενα

Πλαίσιο

Με λένε Μιχάλη Σίββα και το ιστολόγιο παρουσιάζει ηχογραφήσεις μου με το σόι μας, όλοι με καταγωγή από το βλαχοχώρι Μεγάλα Λιβάδια Πάικου.

Οι αφηγήσεις έχουν ως πλαίσιο τους τόπους όπου οι συγγενείς μου γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, και δημιούργησαν: Μεγάλα Λιβάδια Πάικου (Livădzi̯/Călivi di Paicu), Δρυμός (Δrimila), Νέα Ευκαρπία (Limbeti̯), Θεσσαλονίκη (Sărună). Μπορείτε να δείτε τους τόπους αυτούς στο χάρτη που ακολουθεί, όπου σημειώνεται και η Γράμμουστα, στο όρος Γράμμος, πιθανότερος τόπος καταγωγής των προγόνων μου πριν τη σταδιακή εγκατάλειψη της από τα μέσα του 18ου αιώνα.

Ο σκοπός αυτού του ψηφιακού αρχείου είναι να καταγραφεί η Βλάχικη γλώσσα των ανθρώπων της οικογένειας μας μέσα από τις φωνές τους, μέσα από τις δικές τους ιστορίες και αναμνήσεις. Μπορείτε να δείτε το γενεαλογικό μου δέντρο παρακάτω.

Ίσως έτσι να έχουν τη δυνατότητα να ακούσουν νέες αφηγήσεις στα Βλάχικα φυσικοί ομιλητές, καθώς και να εξοικιωθούν με τη γλώσσα νεότερες γενιές που ίσως δεν τα μιλούν καλά και δεν έχουν πρόσβαση σε ομιλητές.

Η δουλειά αυτή βοηθάει και εμένα να μάθω καλύτερα τη μητρική γλώσσα των γονιών μου. Δεν είναι εύκολο για κάποιον που ζει μακριά από την οικογένεια του και από βλαχόφωνους να ασχοληθεί με τα Βλάχικα. Τα υλικά εκμάθησης που έβρισκα ήταν χρήσιμα αλλά λίγα. Αποφάσισα να φτιάξω ο ίδιος το υλικό που ήθελα και να το παρουσιάσω με τον τρόπο που ήθελα, μέσα από αφηγήσεις και ιστορίες σε ένα περιβάλλον ψηφιακό ώστε να είναι προσβάσιμες εύκολα και γρήγορα, και με διαφορετικές θεματικές για να να υπάρχει ποικιλία στο γλωσσικό υλικό που καταγράφεται.

Πέρα από αυτό, με ενδιαφέρει και το πλαίσιο των ιστοριών. Πιο συγκεκριμένα, η παρουσία Βλάχων, όπως της οικογένειας μου, σε περιβάλλοντα αστικά όπως αυτό της Θεσσαλονίκης, ή σε μικρότερους οικισμούς κατά βάση ελληνόφωνους (όπως ο Δρυμός Θεσσαλονίκης) ή μεικτούς (όπως η Νέα Ευκαρπία Θεσσαλονίκης), και οι επαφές τους με άλλους, μή βλαχόφωνους, ελληνικούς πληθυσμούς (ντόπιους Γραικούς και Μακεδόνες, Πόντιους, Μικρασιάτες, Εβραίους κτλ.). Ξεφεύγοντας έτσι από στερεότυπες παρουσιάσεις των Βλάχων είτε ως βασικά κλειστών ομάδων σε ορεινούς οικισμούς και χειμαδιά ή ως εύρωστων οικονομικά κοσμοπολιτών-ευεργετών.

Το ιστολόγιο αυτό εμφανίστηκε στο διαδίκτυο στις 8 Οκτωβρίου του 2021. Ωστόσο, η ενασχόληση μου ξεκίνησε από τις αρχές της χιλιετίας, όταν ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Κάποιες από τις ηχογραφήσεις που παρουσιάζονται εδώ είχαν κοινοποιηθεί και στην παλιότερη ιστοσελίδα μου για τη Βλάχικη γλώσσα, η οποία ήταν ενεργή από το 2005 για μερικά χρόνια (μπορείτε να την βρείτε αρχειοθετημένη εδώ και να διαβάσετε σχόλιο από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας). Αυτές οι παλιότερες ηχογραφήσεις μου επαναδημοσιεύονται εδώ μαζί με πιο πρόσφατες.

Τα ‘πνευματικά δικαιώματα’ του περιεχομένου του ιστολογίου ανήκουν σε εμένα, δημιουργό και επιμελητή της ιστοσελίδας, με εξαίρεση ορισμένες φωτογραφίες όπου δίδεται και η πηγή. Απαγορεύεται αυστηρά η χρήση και επαναδημοσίευση του περιεχομένου από άλλους για εμπορικούς σκοπούς (π.χ. ως εκπαιδευτικό υλικό προς πώληση, ή σε μαθήματα επί πληρωμή ή άλλες συναφείς εμπορικές χρήσεις με σκοπό το κέρδος). Η ιστοσελίδα έχει χτιστεί από μένα χωρίς οικονομική βοήθεια από τρίτους και χωρίς οικονομικά κίνητρα. Κοινοποίηση, αναδημοσίευση ή χρησιμοποίηση περιεχομένου για οποιονδήποτε άλλο (μή εμπορικό) σκοπό οφείλει να γίνεται με αναφορά στην πηγή και, ιδανικά, με πρότερη επικοινωνία. Πρότερη επικοινωνία είναι απαραίτητη και για οποιαδήποτε ενδεχόμενη χρήση για ερευνητικούς σκοπούς.

Πνευματικά δικαιώματα © 2005-τρέχον έτος, Μιχαήλ Σίββας

Σύνδεσμοι για τα Μεγάλα Λιβάδια

Στην  ιστοσελίδα με το ερευνητικό υλικό του Αστερίου Κουκούδη για την ιστορία των Βλάχων υπάρχει ένα σύντομο ιστορικό των Μεγάλων Λιβαδίων, τόπο καταγωγής του. Επίσης, ο Αστέριος Κουκούδης έχει συγγράψει το βιβλίο Τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου (Σύλλογος Μεγαλολιβαδιωτών Πάικου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: 2000)

Το Λεξικό Αρωμανικής (Βλαχικής) Γλώσσας των Βλαχόφωνων Ελλήνων των Μεγάλων Λιβαδίων Πάικου Κιλκίς (πράσινο εξώφυλλο) της θείας μου Κούλα Λέντζιου-Τρίκου (Θεσσαλονίκη: 2014), είναι μερικώς διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και ανανεώνεται συνεχώς. Στο πλαίσιο ‘αναζήτηση’ πληκτρολογείτε λέξεις στα Βλάχικα με ελληνικούς χαρακτήρες (π.χ. ‘κάσα‘ για ‘σπίτι’) και βρίσκετε τις πληροφορίες για τα αντίστοιχα λήμματα. Η ίδια έχει συγγράψει το Μεγάλα Λιβάδια Πάικου – Βλάχικα Τραγούδια και Ποιήματα (Θεσσαλονίκη: 2011) καθώς και άλλα βιβλία με θέμα τα Μεγάλα Λιβάδια.

Γλώσσα

Πέρα από τη μητέρα μου και τους συγγενείς μου, τους οποίους ηχογραφώ και ρωτώ, και τα λεξικά της θείας μου, τίτλοι ειδικών που μου έχουν φανεί ιδιαίτερα χρήσιμοι κατά την απομαγνητοφώνηση των ηχογραφήσεων μου είναι η Γραμματική της Κοινής Κουτσοβλαχικής των Κατσάνη & Ντίνα (Θεσσαλονίκη: 1990), η εργασία του Αντώνη Μιχ. Κολτσίδα Κουτσόβλαχοι Οι Βλαχόφωνοι Έλληνες (Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη: 1993), το Dicționarul Dialectului Aromân του Tache Papahagi (Editura Academiei Republicii Socialiste România, Bucureşti: 1974), και το Ditsiunar A Limbãljei Armãneascã του Tiberius Cunia (Editura Cartea Aromãnã: 2010). Χρήσιμο μου έχει φανεί και το Μαθαίνουμε τη Βλάχικη Γλώσσα του Θωμά Τάχη (2020), καθώς και δημοσιεύσεις για τη γλώσσα που είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα της Επιστημονικής Εταιρίας Μελέτης του Πολιτισμού των Βλάχων.

Γραφή

Χρησιμοποιώ ένα σύστημα (κατα)γραφής με μεικτά στοιχεία: κατά βάση το λατινικό αλφάβητο σε συνδυασμό με συγκεκριμένα γραφήματα από το ελληνικό αλφάβητο. Στηρίχτηκα σε εδραιωμένα συστήματα (κατα)γραφής (π.χ. Κατσάνη και Ντίνα 1990, Μπέη και Δασούλα 2017), και σε κάποιες προσωπικές επιλογές με βάση το ένστικτο μου και την αντίληψη μου για το τί είναι χρήσιμο και πρακτικό (υπάρχει ωστόσο ακόμα κάποια αστάθεια και ασυνέπεια στη γραφή μου). Οι προτάσεις των προαναφερθέντων είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα της Επιστημονικής Εταιρίας Μελέτης του Πολιτισμού των Βλάχων.

Δεν είμαι ειδικός της Βλάχικης γλώσσας, ούτε φυσικός ομιλητής της. Η εργασία αυτή αποτελεί προσωπικό εγχείρημα. Οι μόνοι ‘συνεργάτες’ μου είναι οι δικοί μου άνθρωποι, και ειδικά η μητέρα μου. Επομένως, αστοχίες στην απομαγνητοφώνηση και τη γραφή, είναι καθαρά δικές μου.

Για τη γραφή της γλώσσας, αρχικά χρησιμοποίησα και παράλληλο σύστημα γραφής με βάση το ελληνικό αλφάβητο, π.χ. εδώ και εδώ. Διέκοψα το εγχείρημα για πρακτικούς λόγους, καθώς και γιατί προσωπικά βρίσκω τη χρήση του (κατά βάση) λατινικού αλφαβήτου πιο ταιριαστή πρακτικά και αισθητικά – ίσως και πιο χρήσιμη ή εύχρηστη για τις νεότερες γενιές. Αποδέχομαι και διαβάζω όλους τους τρόπους γραφής – όπως και με το ελληνικό αλφάβητο, το οποίο είναι το μόνο που μπορούν να διαβάσουν πολλοί άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας, όπως και η μητέρα μου. Ότι γράφεται είναι πολύ χρήσιμο, όπως και να γράφεται.

Ακολουθούν περισσότερες πληροφορίες για το σύστημα γραφής της Βλάχικης στην ιστοσελίδα.

Φωνήεντα

Στα Βλάχικα υπάρχουν οι πέντε ήχοι φωνηέντων που υπάρχουν και στην κοινή νεοελληνική, συν δύο επιπλέον. Οι πέντε παρόμοιοι ήχοι με την κοινή νεοελληνική γλώσσα αποδίδονται εδώ γραπτά στα Βλάχικα ως εξής:

Ήχος (φώνημα) /a/  –  Γράμμα (γράφημα): a (Ελληνικά α)

Ήχος (φώνημα) /e/  –  Γράμμα (γράφημα): e  (Ελληνικά ε/αι)

Ήχος (φώνημα) /i/  –   Γράμμα (γράφημα):  i  (Ελληνικά ι/η/υ/ει/οι/υι)

Ήχος (φώνημα) /o/  –  Γράμμα (γράφημα):  o (Ελληνικά ο/ω)

Ήχος (φώνημα) /u/  –  Γράμμα (γράφημα):  u (Ελληνικά ου)

Τα φωνήεντα αυτά, όταν αποδίδονται με ένα καπελάκι από κάτω είναι ημίφωνα, δηλαδή σύντομα. Π.χ. το i̯ σημαίνει σύντομο i, και το u̯ είναι ένα σύντομο u.

Οι δύο επιπλέον ήχοι φωνηέντων στα Βλάχικα που δεν υπάρχουν στην κοινή νεοελληνική είναι:

1. Ο ήχος /ɨ/, ο οποίος είναι ένα κλειστό φωνήεν, κεντρικό, μικρού ανοίγματος.

Είναι κοντά στον ήχο της τουρκικής γλώσσας που αποδίδεται με το γράμμα ı, π.χ. στις λέξεις kız (κορίτσι), kızım (κορίτσι μου), bakıyorum (κοιτάζω).

Στα Βλάχικα, αποδίδεται στην ιστοσελίδα με το γράμμα î

Παραδείγματα: cîne (σκύλος), mîcu̯ (τρώω), Armînu̯ (Βλάχος), cînticu̯ (τραγούδι)

Ηχητικό παράδειγμα της μητέρας μου: I̯o escu Armînu̯ (Εγώ είμαι Βλάχος)

Αντίστοιχα με τα άλλα φωνήεντα, το î̯ είναι ημίφωνο, δηλαδή ένα σύντομο î.

2. Ο ήχος /ə/, ένα κεντρικό φωνήεν μέσου ανοίγματος (αναφέρεται στη γλωσσολογία και ως schwa).

Παράγεται όταν το στόμα βρίσκεται στη ‘φυσική’ του θέση, σαν να ξεκουράζεται. Είναι κοντά στο πιο κοινό φωνήεν της αγγλικής γλώσσας, μιας και πολλά άτονα φωνήεντα στην αγγλική προσεγγίζουν και αυτά τον ήχο schwa. Στις ακόλουθες αγγλικές λέξεις π.χ. το φωνήεν που σημειώνεται με έντονη γραφή αναπαριστά τον ήχο schwa: about, police, nation.

Στα Βλάχικα, αποδίδεται στην ιστοσελίδα με το γράμμα ă

Παραδείγματα: cătse (γιατί/επειδή), hoară (χωριό), casă (σπίτι), zburăscu (μιλώ – εδώ το ă είναι τονισμένο, δηλαδή φέρει τον τόνο της λέξης).

Ηχητικό παράδειγμα του πατέρα μου: Sărună (Θεσσαλονίκη)

Σημείωση για τα ημίφωνα

Προσπαθώ να τα αναπαριστώ πάντα στο τέλος των λέξεων, π.χ. focu̯ (=φωτιά), avemu̯ (=έχουμε), sotsi̯ (=φίλοι), tutsî̯ (=όλοι), αν και κάποια μου διαφεύγουν. Στη μέση και την αρχή των λέξεων, κάποιες φορές τα αναπαριστώ, κάποιες όχι, π.χ. iarnă (=χειμώνας) είναι κανονικά i̯arnă, και io (=εγώ) είναι κανονικά i̯o. Με τις διαθέσιμες ηχογραφήσεις, το αυτί μπορεί να εξοικιωθεί με αυτούς τους διφθόγγους. Παρομοίως, ο δίφθογγος /ea/ είναι /ḙa/ δηλαδή με πολύ σύντομο /e/, π.χ. κανονικά vḙară (=καλοκαίρι) αλλά το γράφω veară (άλλοτε ακούγεται ως viară), sḙară (=βράδυ) το γράφω seară (σε άλλους συγγραφείς siară), avḙa (=είχα) το γράφω avea (αλλού avia), si dutsḙa (=πήγαινε) το γράφω si dutsea (αλλού si dutsia) κτλ. Παρομοίως το aproapia (=κοντά), ακούγεται apro̯apia.

Σύμφωνα (προστίθονται σταδιακά)

Χρησιμοποιείται κατά βάση το λατινικό αλφάβητο, με την προσθήκη τριών γραφημάτων (γραμμάτων) από το ελληνικό αλφάβητο:

Το γράμμα θ για τον ήχο /θ/ Παράδειγμα: θimisescu (θυμάμαι), caθe (κάθε)

Το γράμμα δ για τον ήχο /ð/ Παράδειγμα: pitaluδi (πεταλούδες)

Το γράμμα γ για τον ήχο /ɣ/ Παράδειγμα: oδiγo (οδηγός).

Δεν έχω κατασταλλάξει σε συγκεκριμένο γράμμα για τον ουρανωμένο ήχο /j/ με αποτελεσμα να υπάρχει ασυνέπεια στα κείμενα της ιστοσελίδας (έχω χρησιμοποιήσει τα γ, γi, και y – π.χ. Daγian, Γinaru̯, liyenă). Οι ειδικοί Κατσάνης και Ντίνας (1990) χρησιμοποιούν το γ’ και οι Μπέης και Δασούλας (2017) το y.

Το γράμμα c αναπαριστά τον ήχο /k/, π.χ. cîne (σκύλος), aclo (εκεί) cu (με), carne (κρέας). Στα Ελληνικά, ο ίδιος ήχος /k/ αναπαρίσταται με το γράμμα κ και συναντάται πριν τα φωνήεντα /a/, /o/ και /u/ (π.χ. καλός, κούραση, κόσμημα).

Το γράμμα k αναπαριστά τον ουρανωμένο ήχο /c/, π.χ. Niculaki, kelki. Στα Ελληνικά, ο ίδιος ουρανωμένος ήχος /c/ αναπαρίσταται με το γράμμα κ και συναντάται πριν τα φωνήεντα /e/ και /i/ (π.χ. καιρός, σκιά, σκεύος, κουκιά). ‘Οσο για τους ειδικούς, για τον ίδιο ήχο στα Βλάχικα, οι Κατσάνης και Ντίνας (1990) χρησιμοποιούν το k ́ και οι Μπέης και Δασούλας (2017) το ch. Από ένστικτο και για απλότητα/πρακτικούς λόγους στην ιστοσελίδα χρησιμοποιείται το k.

Παρακάτω θα γίνει αναφορά σε μερικά ακόμα σύμφωνα, ειδικά σε αυτά με διακριτικά σημεία.

Το γράφημα ń αναπαριστά τον ουρανωμένο ήχο /ɲ/, π.χ. cîńi (σκυλιά), durńa (κοιμόταν), ńică (μικρή). Στα Ελληνικά, ο ίδιος ουρανωμένος ήχος /ɲ/ συναντάται επίσης (π.χ. νιότη, χρονιά, νιαουρίζω). Στα Ιταλικά συχνά αναπαρίσταται με το gn, π.χ. agnello = αρνί (στα Βλάχικα ńelu̯ = αρνί), bagno = μπάνιο. Σε άλλα συστήματα γραφής της Βλάχικης, ο ήχος αναπαρίσταται με το nj.

Το γράφημα ĺ αναπαριστά τον ουρανωμένο ήχο /ʎ/, π.χ. părintsiĺi (οι γονείς), peştsîĺi (τα ψάρια), ĺau̯ (παίρνω). Στα Ελληνικά, ο ίδιος ουρανωμένος ήχος /ʎ/ συναντάται επίσης (π.χ. ήλιος, λιανά). Στα Ιταλικά συχνά αναπαρίσταται με το gl (figlio = γιός). Σε άλλα συστήματα γραφής της Βλάχικης, ο ήχος αναπαρίσταται με το lj.

Το γράφημα ş αναπαριστά τον ήχο /ʃ/, δηλαδή ένα παχύ s. Είναι κοντά στον αντίστοιχο ήχο της αγγλικής (π.χ. shop, nation, machine), της ιταλικής (π.χ. sciopero = απεργία), και της τουρκικής (π.χ. aşk = αγάπη). Παραδείγματα στα Βλάχικα από την ιστοσελίδα: Armîneşti (Βλάχικα), ştiu (ξέρω/γνωρίζω), şi (και), aşi = έτσι, peştsî = ψάρια, maşi̯ = μόνο. (Κάποιοι ειδικοί χρησιμοποιούν/προτείνουν το γράφημα š για τον ίδιο ήχο, π.χ. Κατσάνης και Ντίνας, 1990. Άλλοι, π.χ. οι Μπέης και Δροσούλας, 2017, προτείνουν το ş. Σε άλλα συστήματα γραφής της Βλάχικης, ο ήχος αναπαρίσταται με το sh).

Ηχητικό παράδειγμα: maşi̯ Armîneşti (= μόνο Βλάχικα)